Redukcja masy ciała jest podstawą leczenia nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, miażdżycy i niektórych nowotworów. Korzyści metaboliczne ubytku masy ciała prowadzą do poprawy aktualnego stanu zdrowia i cofania się objawów: zadyszki, uczucia ciężkości nóg, bólów stawów kolanowych i biodrowych, nadmiernego pocenia, uczucia zmęczenia, chrapania. Leczenie nadwagi i otyłości polega na ograniczeniu spożycia energii i zachowaniu proporcji w podstawowych składnikach pokarmowych. Obecne narastanie występowania otyłości spowodowane jest zmniejszeniem aktywności fizycznej oraz spożywaniem przetworzonej, wysokokalorycznej żywności.
Pandemia otyłości brzusznej wiąże się z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy i nowotworów. Uzyskanie ujemnego bilansu energetycznego jest podstawą leczenia. Wymaga to zmniejszenia ilości spożywanego pokarmu i zwiększenia aktywności fizycznej. Ludzie są niecierpliwi, chcą spektakularnego sukcesu i poszukują ciągle nowych metod odchudzania, „cudownych diet” i „cudownych leków”. Nie ma dowodów na to, że mocno reklamowane diety rzeczywiście dają odległe wyniki korzystne dla chorych, ale są dowody na to, że mogą być szkodliwe. Żywienie redukcyjne – zrównoważone zawierające 1000–1200 kcal dziennie dla kobiet i 1400–1800 kcal dla mężczyzn daje korzystne rezultaty i nie jest szkodliwe dla zdrowia. Deficyt kaloryczny powodowany wydatkiem energetycznym (codzienny leczniczy trening mięśniowy) wynoszący 500 kcal/d umożliwia ubytek masy ciała o 0,5 kg w ciągu tygodnia. Zbilansowana w ten sposób względem wysiłku mięśniowego niskokaloryczna dieta zgodna z zasadami prawidłowego żywienia: zawartość tłuszczu 25–35% ogółu energii (w tym poniżej 10% kwasów tłuszczowych nasyconych), białka 15% a węglowodanów 50–60% oraz ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych i pokarmów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym a także większe przyjmowanie wody i warzyw – to podstawowa oparta na dowodach naukowych zbilansowana dieta ubogokaloryczna. Warzywa są koniecznym źródłem witamin, składników mineralnych, flawonoidów i błonnika. Błonnik daje bowiem uczucie pełności żołądka, zmniejsza wchłanianie glukozy i jej stężenie poposiłkowe, co zmniejsza wydzielanie insuliny. Jego frakcja rozpuszczalna sprzyja zmniejszaniu stężenia we krwi cholesterolu i triglicerydów. Wiadomo, że hiperinsulinemia, która jest powszechnym zjawiskiem u naszych podopiecznych zgłaszających się na wizytę pobudza apetyt, ale także sprzyja zużywaniu glukozy przez tkankę tłuszczową, jednocześnie zmniejszając jej zużycie w mięśniach, a to utrudnia odchudzanie. Trzeba to zjawisko zmniejszyć wprowadzając stopniowo powyższe zasady.
Diety bardzo niskoenergetyczne (very-low-caloric-diet – VLCD) <800 kcal dziennie stanowi przemysłowo przygotowaną sproszkowaną dzienną rację pokarmową, którą należy spożywać po zmieszaniu z odpowiednią ilością wody. Wskazaniem do jej stosowania jest otyłość znacznego stopnia, konieczność szybkiego odchudzania np. przed operacją. Dietę VLCD nie należy zalecać dzieciom, osobom w wieku podeszłym, kobietom w ciąży i karmiącym, w schorzeniach mózgu, uszkodzeniach wątroby i nerek, cukrzycy insulinozależnej oraz w stanach, gdzie ograniczenie energii pogarsza ich przebieg (porfiria, niektóre choroby serca). Objawem niepożądanym diety VLCD jest ryzyko powstawania kamicy pęcherzyka żółciowego i może się wiązać ze zmniejszonym spożyciem witamin i składników mineralnych.
Dieta o niskim indeksie glikemiczny zwiększa z kolei uczucie sytości. Wiązane to jest z większą zawartością błonnika pokarmowego w tych produktach. Określenie: przydatność wskaźnika glikemicznego w leczeniu dietetycznym otyłości nie jest ugruntowana i jednoznaczna. Wartość wskaźnika glikemicznego dla danego produktu jest zmienna, co wynika ze sposobu przyrządzania potrawy i składu posiłku. Opracowanie diety opartej na produktach o niskim indeksie glikemicznym może być trudne w realizacji.
Diety jednoskładnikowe najczęściej stosowane to diety owocowe (ananasowa, jabłkowa, grejpfrutowa) i warzywne (kapuściana) a także mleczna, ryżowa i inne. Wadą tych diet jest brak wielu niezbędnych składników pokarmowych. Diety owocowe i warzywne nie zawierają pełnowartościowego białka i nie dostarczają odpowiednich ilości wapnia, żelaza, jodu oraz witamin (zwłaszcza D i B12). Dieta mleczna bądź ryżowa pozbawione są składników mineralnych i błonnika pokarmowego. Dla przykładu dieta kopenhaska jest bardzo rygorystyczna, co ogranicza jej stosowanie do 2 tygodni. W diecie tej zaleca się duże spożycie mięsa, jajek, czarnej kawy. Diety jednoskładnikowe są propagowane w czasopismach dla kobiet, jako szybkie i skuteczne metody odchudzania. Diety te nie są zalecane przez dietetyków ze względu na ich niekorzystne działanie zdrowotne.
Dieta białkowo-tłuszczowa (zwana także dietą niskowęglowodanową, optymalną, kosmonautów, lotników, Atkinsa) charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu (50–60% ogółu energii) i białka (20–30% energii) oraz niską zawartością węglowodanów (20–50 g dziennie). Dieta o takim składzie jest uboga w błonnik pokarmowy oraz witaminy, składniki mineralne (potas, wapń, magnez) oraz flawonoidy. Jednocześnie zawiera dużo tłuszczu, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego oraz cholesterolu pokarmowego, a także retinolu i żelaza. Przewlekłe stosowanie takiej diety może skutkować toksyczną ketozą, niekorzystnie wpływa na czynniki ryzyka miażdżycy, a także zwiększa ryzyko chorób wątroby i kamicy nerkowej na skutek ubytku wapnia z kości. W pierwszym okresie jej stosowania mamy zmniejszenie masy ciała i poprawę wskaźników metabolicznych w porównaniu z dietą niskotłuszczową. Jednak po 12 miesiącach różnice dotyczące zmian w masie ciała nie były istotne. Obserwowano narastanie wskaźników aterogenności, takich jak stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL, homocysteiny, fibrynogenu, Lp(a). Zatem długotrwałe stosowanie diety niskowęglowodanowej nie jest polecane ze względu na możliwość przyśpieszonej miażdżycy.
Diety rozdzielne nie zezwalają na spożywanie w jednym posiłku różnorodnych produktów. W diecie Montignaca, która dzieli produkty pod kątem indeksu glikemicznego i zaleca jego liczenie, nie wolno łączyć produktów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym z tłuszczami. Natomiast diety Diamondów lub Haya zakazują łączenia białek z węglowodanami. Nie ma dowodów uzasadniających zakaz łączenia poszczególnych składników pokarmowych.
Głodówka powoduje znaczny ubytek masy ciała, co jest to wynikiem wzrostu stężenia związków ketonowych w organizmie i całkowitego braku apetytu. Podczas stosowania głodówki dochodzi do wielu zaburzeń w funkcjonowaniu narządów, takich jak serce, wątroba, nerki i jelita (ubytek beztłuszczowej masy ciała), a także do zaburzeń wodno-elektrolitowych. Niebezpieczny jest niedobór magnezu, potasu i sodu. Mimo jej potencjalnie groźnych komplikacji, może być stosowana sekwencyjnie w krótkich interwałach (do 4 dni) u osób zbadanych przez lekarza specjalistę chorób metabolicznych. Leczenie dietetyczne i farmakologiczne otyłości może nie przynosić poprawy stanu zdrowia i konieczne mogą być metody chirurgiczne. Redukcja masy ciała prowadzi do poprawy parametrów metabolicznych, które często współwystępują z otyłością.